Het gaat financieel beter met Nederlandse gemeenten. Hoewel 22% van de gemeenten in 2021 nog steeds een tekort hadden van in totaal 249 miljoen euro, sloot de overgrote meerderheid het jaar wel met zwarte cijfers af. Ondanks dat geld alleen op dit moment niet het grootste probleem vormt, bevinden veel gemeenten zich in een complexe situatie.
Met grote maatschappelijke opgaven zoals de woningnood, klimaatverandering en de energietransitie en daarnaast de onzekerheid over de terugval van het gemeentefonds vanaf 2026, zijn de vooruitzichten somber. Gemeenten voorspellen nu een gezamenlijk tekort van 600 miljoen euro in 2026. “Daarmee zou 60% van de gemeenten in de rode cijfers terechtkomen. De maatschappelijke opgaven vragen om betere en meer intensieve samenwerking tussen Rijk, gemeenten en andere partijen. Het ontbreekt aan helder meerjarenperspectief vanuit de overheid op de bekostiging van die opgaven”, stelt Rob Bouman, voorzitter branchegroep Overheid van BDO Accountants & Adviseurs.
Dat blijkt uit de Benchmark Nederlandse gemeenten van BDO Accountants & Adviseurs. Hierin is de financiële gezondheid van alle 352 gemeenten beoordeeld op basis van de jaarrekeningen over 2021 en zijn de begrotingen voor 2023 geanalyseerd. Dit jaar is, naast de rapportcijfers, voor het eerst ook een trendrating toegevoegd. Daarvoor vergeleek BDO het rapportcijfer over 2021 met het gemiddelde cijfer over de periode 2018 tot en met 2021.
Oorzaak overschotten niet positief
Bijna acht op de tien gemeenten hield in 2021 geld over, gezamenlijk 1,8 miljard euro. “Dat lijkt goed nieuws, maar de oorzaken van deze overschotten zijn lang niet positief”, aldus Bouman. Weliswaar steeg de algemene uitkering van het Rijk, waardoor gemeenten meer geld ontvingen om hun taken te vervullen. Maar de coronapandemie had ook in 2021 nog grote impact. Daarnaast bleef er werk langer liggen, onder andere vanwege krapte op de arbeidsmarkt. En veel geld kón niet eerder worden uitgegeven, omdat een groot deel pas eind 2021 beschikbaar kwam.
Zorgen en onzekerheid over de toekomst
De extra financiële armslag die 2021 gemeenten heeft opgeleverd, stelt hen allesbehalve gerust voor de toekomst. Want over vrijwel alle actuele en aanstaande maatschappelijke opgaven, leven vooralsnog gevoelens van onzekerheid en onduidelijkheid. Vraagstukken over migratie, klimaat, stikstof, energietransitie, digitalisering en de financiering daarvan, blijven tot op heden vanuit het Rijk onvoldoende beantwoord. Daarbovenop komt de ongerustheid over de terugval van het gemeentefonds vanaf 2026.
Deze terugval in het gemeentefonds is eerder door de VNG becijferd op in totaal 2,9 miljard euro. Wat gemeenten hierna van het Rijk mogen verwachten, is onzeker. Dit betekent dat gemeenten nu een gezamenlijk tekort van 600 miljoen euro voorspellen in 2026. “Deze onzekerheid en deze dreigende begrotingstekorten maken het erg lastig om structureel beleid te maken en te investeren in de maatschappelijke opgaven die er zijn”, legt Bouman uit. Het kabinet heeft weliswaar toegezegd de financiële verhoudingen tussen Rijk en decentrale overheden te herzien, maar over de concrete invulling hiervan is tot op heden geen duidelijkheid gegeven.
Begroting wijkt af van realiteit
De begrote tekorten van gemeenten wijken overigens fors af van de realiteit. In 2021 was er sprake van een verschil van 5% tussen begroting en realiteit. Het jaar ervoor was dat 9%. “Zelfs in een jaar als 2019, waarin corona nog geen enkele rol speelde, was er sprake van een afwijking van 3%. Daarmee is de voorspellende waarde van de begroting onvoldoende. Dit maakt het voor gemeenten extra moeilijk om keuzes te maken en te sturen. Gemeenten hebben duidelijkheid en een langetermijnperspectief op de bekostiging nodig, zodat er financiële stabiliteit en rust komt. Vervolgens kunnen zij zich richten op de reden van hun bestaan, het creëren van publieke waarde”, legt Bouman uit.
Rijk en gemeenten zijn samen aan zet
Bouman ziet kansen voor een optimalere samenwerking, wanneer de Rijksoverheid meer opgavegericht gaat werken. “De samenwerking zal beter moeten en intensiever, om het groot aantal maatschappelijke uitdagingen het hoofd te bieden. Gemeenten en provincies werken al vaak succesvol samen, omdat zij de problemen van de burger centraal stellen en zo elkaars expertises benutten. Het Rijk daarentegen, werkt nog vooral in silo’s, zoals departementen. Een domeinoverstijgende, integrale aanpak bevordert het behalen van doelstellingen. Gelijktijdig is ook realisme nodig. Gemeenten kunnen niet alles. Daarover mogen ze zelf opener en duidelijker zijn en mag ook het Rijk kritisch naar zichzelf zijn. Een continue dialoog hierover is daarom essentieel.”
Trends in 5 jaar benchmarks
De BDO-benchmark is dit jaar voor de vijfde keer uitgevoerd. Vergelijking van de resultaten over meerdere jaren maakt diverse trends zichtbaar. De rapportcijfers laten bijvoorbeeld zien dat grote gemeenten in de afgelopen vier jaren relatief beter zijn gaan presteren. Hoewel zij in relatieve zin de kleine gemeenten inhalen, zijn de absolute financiële prestaties van kleine gemeenten nog altijd beter. Uit de ontwikkeling van de kengetallen over de afgelopen jaren komt 2019 als dieptepuntjaar op het vlak van solvabiliteit. Hierna verbeterden de resultaten en steeg het eigen vermogen, vanwege een hoger activiteitenniveau en hogere baten. Een grote daling is zichtbaar bij de inkomsten uit grondexploitaties. Zowel voor kleine als grote gemeenten lopen deze sterk terug.
